Уводзіны

У Купальскую ноч, калі паветра напоўнена чароўным водарам траваў і па зямлі блукаюць вогненныя агеньчыкі-душы, адзін прадпрымальны пан Павел Іванавіч вырашыў адправіцца на пошукі папараць-кветкі. Было вядома з даўніх легенд, што тая міфічная кветка расцвітае толькі апоўначы раз у год і можа даць шчасце, багацце або нават уладу над нячыстай сілай. А дзе ж яшчэ шукаць такое дзівоснае багацце, як не на Лысай Гары – славутым месцы шабашу ведзьмаў? Павел Іванавіч, чалавек кемлівы і смелы настолькі, што і самому чорту гатовы глянуць у вочы, падаўся ў гэту фатальную ноч да падножжа Лысай Гары. Яго не палохалі ані цемрадзь лесу, ані начныя гукі, ад якіх у простага чалавека валасы б сталі дыбам. Наадварот, наш герой адчуваў у гэтым нейкую прыгодніцкую музыку: недзе ўдалечыні выў воўк, нібы спявак на матыў тужлівай вандроўнай полькі, па балотах мільгалі блукаючыя агеньчыкі, а ў небе зрэдку бліскалі далёкія зарніцы без грому, быццам хто свечкі запальваў для чароўнай містэрыі. Павел Іванавіч адчуваў сябе як той Тарас на Парнасе, толькі замест Парнаса перад ім узвышалася праклятая гара, дзе, паводле паданняў, збіраецца на баль ўсякае нячыстае племя.

Не паспеў пан Павел узняцца па вузкай сцяжынцы напалову гары, як заўважыў нешта дзіўнае. Зямля пад яго нагамі затрымцела, нібы ад цяжкіх крокаў гіганта пад зямлёй. Паветра згусцілася, напоўніўшыся пахам серы і гарэлай смалы. Недзе збоку пачуўся шэпт, ці то вецер гойсаў у вершалінах дрэў, ці самі духі лесу перамаўляліся між сабой: «Не іначай, як госць да нас завітаў…». Наш герой, вядома ж, і вусам не павёў, бо ці мала прывіды жартуюць на Купалле. Але вось перад ім з’явілася расколіна, якая раней хавалася між каменняў і куп’ін. Цяпер жа яна распаўзлася шырока, утвараючы чорную бездань, адкуль пацягнула сцюжай пякельнай. З расколіны даляцелі галасы і нават цэлы хор гукаў: плач, смех, праклёны, лямант – усё змяшалася, нібы на кірмашы душ. Павел Іванавіч здзіўлена прыпыніўся. Здавалася, пад Лысай Гарой хавалася нейкае таемнае падзямелле.

Недаўга думаючы, наш цікаўны пан вырашыў зазірнуць у сярэдзіну. «А што, – сказаў ён сам сабе, – можа, там схаваліся тыя самыя мёртвыя душы, што не далі мне спакою на гэтым свеце?» – і хутчэй, чым паспеў асэнсаваць, як яму наогул прыйшла ў галаву такая дзіўная думка, перахрысціўся і скочыў уніз, у цемру.

Спачатку ён падаў даволі шпарка, і ў вушах свісцеў вецер. Але хутка падзенне запаволілася, нібыта нейкая нябачная сіла падхапіла яго пад пахі і асцярожна апусціла на цвёрдую паверхню. Павел Іванавіч апынуўся ў незнаёмым месцы пад адкрытым небам, толькі вось неба там было не начное з зоркамі, а смольна-чорнае, з чырвоным адценнем па краях – як вечны змрок. Перад ім раскінулася шырокая раўніна, парэзаная на дзесяць глыбокіх яроў або шчылін, што канцэнтрычнымі кольцамі сыходзілі ўсё ніжэй і ніжэй, быццам велізарны змей зрабіў у зямлі дзесяць кругавых ўзмахаў хвастом. Кожная шчыліна свяцілася сваім змрочным ззяннем і гучала сваім матывам пакуты. Пахла то гарэлым, то гнілым, то яшчэ якім нясцерпным чадам. І ўсё гэта вялікае месца кіпела жыццём – дакладней, смерцю, – бо ўсюды варушыліся, бегалі і пакутавалі цені грэшнікаў.

Наш герой зразумеў: воляй лёсу (ці можа чортавага жарта) ён трапіў у самае сэрца пекла, ды яшчэ адразу ў восьмы яго круг – той самы, што Дантэ ў сваёй «Боскай камедыі» апісаў як Малебольге, кружэлкі прахітлівых грэшнікаў. Як адукаваны чалавек, Павел Іванавіч нешта памятаў пра Дантавы радкі, і цяпер нават расчуліўся ад радасці. Яшчэ б! Не кожны дзень пашчасціць убачыць на ўласныя вочы такія дзівы, пра якія толькі чытаў у кнігах. Да таго ж практычны розум нашага героя ўжо варушыўся: можа, тут ёсць чым пажывіцца? Бо калі на зямлі яму даводзілася мець справу з мёртвымі душамі метафарычна, то чаму б не пагутарыць з сапраўднымі душамі памерлых, хай сабе і пякельных? Можа, яны згатовыя аддаць што-небудзь каштоўнае за дробязь ці хоць пазычыць свае гісторыі, з якіх можна скласці неблагую кніжку.

Пакуль ён так разважаў, да яго паспеў наблізіцца невысокі рухавы дзядок у выцвілых портках і з ражкамі на галаве. Гэта быў, падобна, адзін з дробных мясцовых чортаў-служак, адказных за парадак на сваім участку пекла. Чорт разгублена лупаў вачыма – відавочна не чакаў убачыць тут жывога чалавека – і круціў хвастом ад цікаўнасці. Нарэшце, ён прабурчаў:

– Ах ты ж свіныя вушы! Хто такі і па што прыйшоў? Жывы чалавеча, табе ж тут не месца.

– Шаноўны, не палохайся, – лагодна ўсміхнуўся Павел Іванавіч, папраўляючы капялюш, які цудам не страціў пры падзенні. – Я ваш, можна сказаць, свойскі. Вандроўнік, экскурсант… Вось вырашыў агледзець вашы славутыя мясціны, якія толькі ў кнігах бачыў. Можа быць, і ты мне кампанію складзеш, пакажаш, дзе ў вас тут цікавае.

Чорт міргнуў, пачухаў ражок і трохі падумаў. Ён быў, бадай, чорт не самы разумны (рангам ніжэй за самога д’ябла), але дробная пыха ўзяла сваё:

– Што ж, калі на экскурсію – то ласкава просім. Толькі глядзі ў мяне, нічога тут не чапай без дазволу! Бо ў нас за парадкам строга прыглядаюць, – і ён яшчэ раз насуплена зірнуў на незвычайнага госця, відавочна разважаючы, якога той складу – ці не дыверсант нейкі нябесны. Але на Паўле Іванавічы ўсё выглядала прыстойна: паліто, капялюш, паводзіны ветлівыя. Чорт трохі супакоіўся і махнуў рукой: – Хадзі, пакажу ўжо, каб потым не казалі, што мы гасціннасць парушаем. Толькі адразу папярэджваю: вось тут пачынаецца наш восьмы круг, дзе знаходзяцца ўсе махляры ды падманшчыкі, раскладзеныя па дзесяці катлах, – тут ён кашлянуў і паправіўся: – шчылінах. Кожная шчыліна – для свайго кшталту грэшнікаў. Ты, чалавек, глядзі ды запамінай сабе: можа, і табе што калі спатрэбіцца, калі сюды трапіш на працяглае жыхарства…

Павел Іванавіч толькі галавою паківаў і ціхутка хіхікнуў сабе ў вусы: маўляў, паглядзім яшчэ, хто з нас раней сюды наваселлем паселіцца. І рушыў услед за чортам-правадніком да першай шчыліны Малебольгі.

Першая шчыліна: Зводнікі і спакуснікі

Як толькі наш праваднік-чорт і Павел Іванавіч падышлі да першага рова, вочы героя пабачылі такую карціну, што ён міжволі спыніўся. Унізе, па кругавым рове, як па чарговым крузе пекла, насілася процьма людзей. Іх гнаў неймаверны страх, бо за імі па пятах снавалі д’яблы з доўгімі бізунамі і лупцавалі без спачування. Грэшнікі падскоквалі, галопам беглі па вязкай зямлі, перастрэчваючыся і адштурхоўваючы адзін аднаго, быццам натоўп на кірмашы падчас панікі.

– Вось, паночак, спакуснікі ды зводнікі пабеглі, – заўважыў чорт з кіслай усмешкай. – Пры жыцці яны людзей ад праведнага шляху зводзілі, вось цяпер самі бязмэтна носяцца, як тыя сабакі, што ўласны хвост ловяць.

Павел Іванавіч схіліўся бліжэй, углядаючыся, як адзін хударлявы дзяцюк спрабаваў схавацца за каменнем, але яго адразу дагнаў бізун пякельнага ката. Стогн разнёсся па паветры. Другі грэшнік, стомлены бегам, раптам кінуўся проста на схіл, дзе стаяў наш герой, спадзеючыся перачакаць там. Ён учапіўся за нагу Паўла Іванавіча, як за слуп, і закрычаў:

– Ой, ратуйце, добры чалавек! Схавайце мяне хоць на хвілінку, бо скуру здымуць! – І сапраўды, па спіне таго няшчаснага ўжо праходзілі крывавыя паскі ад бічоў.

Павел Іванавіч, насцярожана азіраючыся на чорта-канваіра (ці не раззлуе яго такі беспарадак), асцярожна адсунуўся ўбок:

– Пане, ды вы не чапляйцеся, бо і мяне пад гарачую руку бо і мяне пад гарачую руку падставіце! Лепш скажыце, за што вас так ганяюць?

Грэшнік адчыніў ад болю рот, нібы каб нешта адказаць, але ў гэты міг зверху са свістам хвастануў яго па плячах бізун. Няшчасны рвануўся наноў бегчы, але чорт-канваір, што дагнаў яго, раптам угледзеў жывога госця. Д’ябал прыпыніўся ад нечаканасці, нахмурыўся, але наш чорт-правадыр махнуў яму рукой: маўляў, усё пад кантролем. Пакараныя грэшнікі тым часам панесліся далей, і толькі абрыўкі іх енкаў несліся па рове.

– Глядзі, ледзьве пад бізун не трапіў, – буркнуў праваднік Паўлу Іванавічу. – Тутэйшыя каты б’юць, не разглядаючы, хто перад імі – хоць свой, хоць чужы. Ім абы працадні выканаць.

Павел Іванавіч кіўнуў, але пачуццё цікаўнасці перамагло асцярогу. Ён зірнуў услед таму грэшніку, што хапаўся за яго ногі, і раптам пазнаў у ім штосьці знаёмае.

– Паслухай, шановны, – звярнуўся ён да свайго дэмана-правадыра, – а ці можна мне спусціцца крыху ніжэй, да аднаго з гэтых бедакоў? Мне падаецца, я таго чалавека ведаю.

Чорт паціснуў плячыма:

– Калі карціць – дык спускайся. Толькі глядзі, каб цябе самога хто не затоўк. Я паклічу на хвілінку таго, што іх б’е, хай дасць ім перадышку.

І праўда, д’яблы прыпынілі лупцаваць – відаць, па загадзе старшага – і некалькі грэшнікаў, знемогшы, пападалі проста на зямлю, цяжка дыхаючы. Адзін з іх і быў той хударлявы спадар: ён увесь дрыжаў ад болю. Павел Іванавіч, сыйшоўшы асцярожна па схіле, лёгка крануў яго па плячы:

– Скажыце, даражэнькі, ці не вы пан Язэп Мармялінскі? Нешта падобны на аднаго бізнесоўца…

– Мармялінскі… – прастагнаў той, прыўздымаючыся. – Быў калісьці такі прадпрымальнік…

– Ага, не памыліўся! Вы ж, паночку, слынны махляр, які ў маім горадзе фінансавую піраміду арганізаваў. Памятаю, вы ўсім вешалі локшыну на вушы пра залатыя горы ды хуткі заробак без працы. Колькі ж тады простых людзей з вашай ласкі па хатах без зберажэнняў засталося! – Павел Іванавіч успомніў тую гісторыю: як бабулі апошнія грошы неслі, паддаўшыся на салодкія прамовы гэтага прайдзісвета.

Мармялінскі застагнаў яшчэ мацней:

– Ох, грошай у мяне тады было – куры не клююць! І думаеце, што мне ўдалося імі нарадавацца? Як жа! Усё прапала, пайшло намарна… Я ж добрага хацеў людзям! Каб хутка багацелі! Ну не вінаваты я, што яны ашалелі ад маіх абяцанняў!

– Пэўна ж, не вінаваты… – хмыкнуў Павел Іванавіч. – Цяпер ваша чарга ашалець ад бізунаў. Ды не крыўдуйце: бачу, вы і ў пекле спрабуеце выйсці сухім з вады – апраўдваецеся тут, як на судзе зямным. Але не атрымаецца.

Грэшнік распачаў быў нешта горача даказваць пра «памылку» і «пераблыталі, не мяне трэба», ды дзе там – чэрці ўжо зноў кінуліся да працы. Правадыр, бачачы, што размова зацягнулася, перабіў:

– Хопіць з імі панібрацтва, паночак. Яшчэ наслухаешся іх слёзных прамоў – самому млосна стане. Тутэйшыя хітруны ўсё яшчэ спадзяюцца, як тая блыха з-пад грабянца, выслізнуць, ды не выйдзе. Пойдзем далей, бо наперадзе яшчэ дзевяць такіх шчылін.

Павел Іванавіч пагадзіўся, пакінуўшы бедакоў з іх бічамі і пакутамі, і падаўся за чортам у наступны праход.

Другая шчыліна: Лісліўцы

Не паспеў Павел Іванавіч адысці ад першай смуроднай сцэны, як адчуў новы, яшчэ больш невыносны пах. Ён пацягнуў носам і зморшчыўся. Наперадзе віднелася вялізная яміна, запоўненая густой смуроднай жыжкай. У той агіднай багне варушыліся людзі, часам амаль з галавой пагрузаючы ў бруд. Яны адчайна спрабавалі выпаўсці на бераг яміны, але схілы былі слізкія, і няшчасныя саслізгвалі назад у чарнільна-карычневую ліпоту. Паўсюль чуліся плясканне і хлюпанне рукамі.

– Ага, трапілі ў лайновую купель, – усміхнуўся чорт. – Тут хлюпаюцца лісліўцы, падлабузнікі ды падхалімы. Пры жыцці іх языкі так міла аблізвалі чужыя пяткі, што цяпер мусяць языком лакаць тое, што само выплыла з іх хлуслівых слоў.

Павел Іванавіч ледзь стрымаў ваніты і дастаў насоўку, каб прыкрыць нос. Раптам знізу пачуўся гучны голас:

– О яснавяльможны пан! Як добра, што ваша ўзнёслая постаць азарае нашу цёмную лагуну сваёй прысутнасцю! Дазвольце прывітаць вас, вялікага і высакароднага!

Павел Іванавіч зірнуў уніз і пабачыў чалавека, што выбраўся па грудзі з гразі і цяпер працягваў рукі да яго рукі, нібы чакаючы, што той яго выцягне. Нягледзячы на змрочнае асяроддзе, бедалага ўсміхаўся шырокай удзячнай усмешкай, ад чаго з яго твару капаў бруд.

– Даруйце, пане, – прамовіў Павел Іванавіч, крыху нахіліўшыся бліжэй да яміны, – ці не занадта вы аптымістычна настроены для такога становішча?

– О, як жа інакш, паночку! – загарланіў той, усё яшчэ захоўваючы радасную міну. – Я без меры шчаслівы, што магу пагутарыць з такім выдатным, выбітным, непаўторным госцем! Ваш капялюш як вам пасуе, а ўжо нос – сам Напалеон бы пазайздросціў!

Павел Іванавіч падняў бровы ад такой залішняй эйфарыі:

– Ды хто ж вы такі будзеце, шаноўны, і што прывяло вас у гэтую багну? Не кажу ўжо пра вашыя спецыфічныя кампліменты…

– Я – Пётр Саладушкін, былы журналіст і вядучы тэлепраграмы «Салодкі вечар». Ох, я пры жыцці столькі салодкіх слоў людзям паднёс, што мне б цукровага дыябету на тры жыцці хапіла, – пачаў тлумачыць грэшнік, старанна выціраючы твар ад гразі, але толькі яшчэ мацней размазваючы яе. – Я ж ніколі нікога не крытыкаваў, толькі хваліў ды песціў! Казаў начальнікам: «вы наша сонейка яснае», казаў начальству: «у вас мудрасці – хоць адбаўляй», грамадзе казаў: «вы жывяце лепш за ўсіх у свеце!» Ну што тут дрэннага? Усім жа прыемна было!

– Усім, акрамя праўды, – суха адзначыў Павел Іванавіч. – Дык і не дзіва, што смурод стаіць: словы вашыя гнілыя цяпер выпараюцца ў паветра.

– Які там смурод, пане, – залепятаў ліслівец, і хоць бруд заліваў яму вочы, ён падымаў угору рукі ў малітоўным экстазе. – Тут амаль курорт: цёпленька, цела граззю аздараўляецца… А вы, мусіць, пасланец боскі, каб нас выратаваць? У вас такі магутны выгляд!

– Эх, вы, Саладушкін… – пакруціў галавой Павел Іванавіч. – Няўжо і тут падлізваецеся? Праўду кажучы, ніколі ў жыцці не чуў, каб чалавека ў багне хвалілі за магутны выгляд.

– Дык а што мне рабіць? – булькнуў грэшнік, ужо па шыю сыходзячы ў гразь, бо рукі ягоныя саслізнулі. – Я па-іншаму не ўмею… Пахвала ў мяне як песня – сама льецца…

– Пане, пане, – раптам пачуўся побач жаночы лямант, – а вазьміце мой інстаграм, зірніце, якая я была прыгожая! – Недалёка яшчэ адна грэшніца, маладзіца з размазанай тушшу пад вачыма, трымала ў брудных руках уяўны смартфон і нібыта здымала сама сябе. – Я тут вось гразевую маску раблю, бачыце? Гэта не бруд, не, гэта касметычны спа-працэдур!

– Угаманіся, дзяўчынка, – кінуў ёй чорт, – няма табе тут ні лайкаў, ні хэштэгаў, адно смурод.

Маладзіца фыркнула, наглынуўшы шчолаку, ды знікла пад паверхняй багны.

Павел Іванавіч зразумеў, што ў другой шчыліне яму няма чаго лавіць – самі грэшнікі ўжо так заблыталіся ва ўласнай ліслівасці, што дапамагчы ім немагчыма. Яму нават стала іх крыху шкада: настолькі яны пазбавіліся ўсякай годнасці, што гатовы былі называць чорнае белым і смурод пахошчамі, абы дагадзіць меркаванаму выратавальніку. Але чорт-правадыр толькі прысвіснуў:

– Няма чаго іх шкадаваць. Не лезь ратаваць таго, хто сам сябе закапаў. Хадзем далей – наперадзе трэцяя шчыліна.

Наш герой з палёгкай адвярнуўся ад сажалкі ліслівасці і паспяшыў услед за чортам, пакуль гразь не выплюхнулася і на яго таксама.

Трэцяя шчыліна: Сімонія

Прайшоўшы далей па кругавой сцежцы, спадарожнікі дасягнулі месца, адкуль чуліся напеўныя енкі, нібы хтосьці галасіў малітвы скрозь калодзеж. Прыглядзеўшыся, Павел Іванавіч заўважыў, што ў зямлі тырчаць уверх адны толькі ногі і часткі тулава грэшнікаў, а галовы іх закапаныя долу ў вузкіх ямах, з якіх час ад часу вырываецца полымя. Ногі варушыліся, дрыгацелі, некаторыя асабліва актыўна трэсліся, калі чарговы язычок полымя абпальваў падэшвы.

– Во гэта іх трасца трасецца, – мудра заўважыў чорт. – Тут пакараныя тыя, хто гандляваў святасцю і духоўным – святатацнікі і сімоннікі (калі словам Дантэ). Бачыш, тырчаць, як морква ў градах? Калісьці яны вывярнулі дагары дном боскі парадак дзеля асабістай кішэні, дык цяпер самі навылёт павернутыя дагары нагамі.

– Ці ёсць там хто знаёмы? – пацікавіўся Павел Іванавіч, разглядаючы адну пару ног у залатых вышываных панчохах, што несупынна дрыгала.

– Хе-хе, – чорт хіхікнуў, – напэўна, які архірэй. Яны любяць залататканую вопратку. Але пагутарыць з імі не выйдзе: галавой долу мовіць нязручна. Увесь дух іх у зямлю сыходзіць.

Нехта ў адной з ямін, пачуўшы чужыя галасы, пачаў выць: «Ааа… міласці… падай…», – ды астатняе заглушыў чарговы ўсплёск агню.

– Просяць міласціну? – не стрымаў усмешкі Павел Іванавіч. – Таксама мне спаведнікі! Як бралі міласціны на новы храм ды на новую карэту, дык не крывілі душой.

– Аднак іх і без твайго слова не абдзялілі, – з ноткай суровасці прамовіў чорт. – У нас, сам бачыш, справядліва: у што зверху збіралі, у тое і галавой акунуліся. Пры тым, як у народзе вашым кажуць, гадзіна раз са скуры лезе, а здраднік кожны дзень. Пайшлі далей.

Павел Іванавіч толькі ўздыхнуў: трэцяя шчыліна здалася яму нават менш цікавай за дзве папярэднія, бо грэшнікаў і не ўбачыш як след – адны толькі ногі тырчаць. Таму ён з радасцю адтуль скіраваўся за правадыром да наступнага моста, адкуль чулася нешта зусім дзіўнае.

Чацвёртая шчыліна: Прарокі, варажбіты, астролагі і чараўнікі
 
Тут паветра згусцілася і патыхала старасветчынай. Здавалася, што Павел Іванавіч апынуўся не ў пекле, а на нейкай лясной паляне апоўначы. Навокал зрэдку мільгалі сінявата-зялёныя агеньчыкі, падобныя да тых, што заведама прыводзяць падарожных у балота. У цішыні чулася ўканне начной птушкі ды ціхія шэпты. Чорт нават ішоў асцярожней, трохі згорбіўшыся, нібыта непакоячыся, каб яго не ўпазналі свае ж тутэйшыя нячыстнікі.
 
Ледзь вочы прызвычаіліся да змроку, герой угледзеў неверагодную сцэну. Праз шчыліну параскідаліся камяністыя пагоркі і яры, між якімі ўзвышалася голая пляцоўка, як на вяршыні Лысай Гары. Там у дзікім карагодзе рухаліся постаці: ведзьмы, вяшчуньі, зоркагледы, чарадзеі, знахары, шаманы – цэлы шабаш перавернутых лёсаў. Усіх іх аб’ядноўвала тое, што галовы ў іх былі вывернутыя ледзь не на 180 градусаў назад. Некаторыя ішлі, жаласна азіраючыся цераз плячо, іншыя кружыліся задом наперад, натыкаючыся адна на адну. З камянёў цішком назіралі зласлівыя тварэнні: дзе-нідзе мільгала зеляневатая постаць кікімары, з-за валуна выглядаў рагаты чорт, а па ўскрайку пляцоўкі шнырылі ваўкалакі і іншая нечысць.
 
– Во-во, налітайцеся, – прашаптаў чорт-правадыр, – яны думаюць, што ўсё яшчэ на шабашы, а нас не чуюць. Тут у нас прарокі і варажбіты, якія хацелі заглянуць у будучыню наўпрост, мінаючы Божы промысел. Дык вось – цяпер на векі асуджаныя бачыць толькі тое, што ў іх за спіною.
 
Павел Іванавіч глядзеў на тое дзіва, разяўляючы рот. Вочы разбягаліся: тут сама Баба Яга, славутая вядзьмарка, блукала, спрабуючы знайсці сваю ступу, але толькі з тугой махала памялом у паветры, не бачачы перад сабою нічога; побач стаяў згорблены астраном у акадэмічнай мантыі, трымаў перавернуты тэлескоп і чытаў па памяці зорны гарскоп, але ўсе назвы планет блытаў; ледзь далей, упаўшы на калені, галасіла нейкая сляпая вяшчунка, разводзячы рукамі: маўляў, дарма яна правяла столькі сеансаў выкліку духаў – цяпер саму сябе не можа выбавіць з праклятай цемры. Сярод іх Павел Іванавіч заўважыў і знаёмую асобу – спадарыню Лідзію, модную ў свой час «псіхолагіню-эзатэрычку», якая калісьці абяцала ўсім навучыць раскрываць «трэцяе вока». Цяпер яе галава была павернутая назад, а на ілбе гарэла нейкім дзікім агнём тое самае «вока» – і, відаць, бачыла яно толькі тое, што рабілася за ейнай спінай.
 
Герой не стрымаўся і падышоў да былой знаёмай:
 
– Добры вечар вам, спадарыня Лідзія. Што, трэцяе вока прыжмурылася? – насмешліва спытаў ён.
 
Жанчына павярнулася тулавам на голас, але твар яе па-ранейшаму глядзеў у іншы бок. Давялося Паўлу Іванавічу стаць перад ёй ззаду, каб трапіць у поле яе зроку. Угледзеўшы яго, грэшніца ўсхліпнула:
 
– Ой, ратуйце мяне, даражэнькі! Гэта ж як жа так – усё жыццё зорак слухала, духаў клікаў, людзей у гіпноз уводзіла, а цяпер сама як у тумане… Хоць ты памры, нічога наперадзе не відно! Я ж не ведала, што так выйдзе…
 
– Наперадзе не відно? – пагардліва перапытаў Павел Іванавіч. – Дык, можа, хоць цяпер азірнецеся на тое, што нарабілі ззаду? Паглядзіце, колькі на вашым шляху лёсаў паламана.
 
Але спадарыня Лідзія магла толькі слёзна хліпаць, бо і сапраўды бачыла цяпер толькі мінулае ды ўласны згорблены след.
 
У гэты момант па пляцоўцы прамільгнула нейкая чорная ценя. Адзін з чараўнікоў, нібы страціўшы розум, кінуўся прэч, адштурхнуўшы іншых, і паспрабаваў уцячы ў змрок. Але з грымотным свістам зверху з’явілася крывая постаць з вялізным мехам. Гэта быў сам Хапун – стары, скурчаны ды агідны, але вельмі хуткі. Ён падхапіў уцякача сваімі кіпцюрастымі рукамі і вёртка ўпіхнуў у мех, пасля чаго знік у цемры, задаволена хіхікаючы.
 
– Ого, сам Хапун наведаўся, – ціха мовіў чорт. – Гэта ён наглядае, каб ніводзін прарок з лёсу не збег без аплаты. Хто ўжо сюды патрапіў – таму тут і капцы.
 
Павел Іванавіч адчуў дрыжыкі па скуры. Нават чорт-правадыр выглядаў змрочней. У гэтай шчыліне было нешта балюча знаёмае і адначасова жудаснае. Ён успомніў родныя мясціны, дзе ў дзяцінстве вечарам бабуля палохала яго Хапуном, дзе казкі пра Бабу Ягу ды Лысую Гару здаваліся проста байкамі… А вось жа яно, перад вачыма: хадзі, паглядзі.
 
– Што, спужаліся, паночак? – ціха спытаў чорт.
 
– Прызнаюся, тут вас і напраўду маразы бяруць, – прамовіў Павел Іванавіч, вяртаючыся да мастка. – Пойдзем далей, бо ў мяне ўжо мурашкі па спіне.
 
Чорт кіўнуў і паспешліва павёў яго прэч з гэтага цемрашальскага карагоду.
 
Пятая шчыліна: Хабарнікі
 
Адразу за цёмным шабашам пачуўся зусім іншы гук: буркатанне, булькатанне і часам гучныя трэскі, нібыта кацёл перакіпеў. Праз некалькі крокаў перад вачыма Паўла Іванавіча адкрылася шырокая смаляная топка, дзе кіпела чорная смала. Па берагах таго пекельнага вару шнырылі спрытныя чэрці з кручкамі і віламі. Калі які грэшнік-душагуб вытыркаўся з глейкай смалы, д’яблы з учэпістым рохканнем наскоквалі і ўціскалі яго назад, нібы хатнюю качку ў гаршчок.
 
– Ого, тут у вас сапраўдная гарачая ванна, – адзначыў Павел Іванавіч, адступаючы ад спёкі.
 
– Так ім і трэба, – чорт скрывіў рот у злым задавальненні. – Гэта ж нашы чыноўнікі-хабарнікі ды казнакрады кіпяцяцца. Пры жыцці яны ў чужых кішэнях як у смятане купаліся, дык цяпер няхай у смале паварочваюцца.
 
Не паспеў ён гэта вымавіць, як проста каля ног героя выпырхнуў са смалы адзін грэшнік – усхліпнуўшы, вылецеў на бераг. Увесь чорны ад галавы да ног, ён нейкім цудам саслізнуў непрыкметна для катаў. Пэўна, чэрці адцягнуліся на іншую ахвяру. Грэшнік, міргаючы спечанымі павекамі, угледзеў чыстую постаць Паўла Іванавіча і падпаўз да яго, пакідаючы пасля сябе масляную каламуць.
 
– Пан… дарагі… выратавальнік… – прахрыпеў ён, паспешліва тузаючы за полу геройскага пінжака слізкімі рукамі. – Я вам… эээ… усё магчымае… Самі разумееце… Цудоўны гарнітур на вас, відаць, чалавек вы шаноўны… Выцягніце мяне адсюль, а? Я ж не проста так… Я вам і капеечку, і пасадку… можаце стаць намеснікам памочніка д’ябла!..
 
Павел Іванавіч адхіснуўся, спрабуючы вызваліць пінжак:
 
– Голубе мой, ды навошта мне вашыя пасады? Паглядзіце вакол: няўжо гэты гарачы раствор не з вашых спраў зварыўся? Думаеце, выцягну я вас, і тут халадком павее?
 
Грэшнік замігцеў хутчэй, відавочна не чакаючы такой адмовіны:
 
– Ну, вядома, вы не так зразумелі… Я ж вам не дарма – я ж усіх тут ведаю, я вам слуп выдзеліць магу ў шостай шчыліне, каб сядзелі сабе спакойна! Толькі выцягніце, а?
 
– Ага, вы мяне яшчэ і ў іншым крузе прыстроіць хочаце? – засмяяўся герой. – Няўжо вы мяркуеце і тут, у пекле, захаваць свой уплыў?
 
Нечакана над самым вухам прагучала гучнае шыпенне:
 
– Што гэта мы тут шэпчамся?! Пара назад у кацёл!
 
Ззаду вынырнуў з цемры рослы чорт з асмаленымі крыламі і бязлітасна падабраў уцекача крывавым кручком. Той загалёкаў, і тулава яго плюхнулася ў смаляны боршч ізноў.
 
– Вось жа паскуднік, – прабурчаў чорт-кат, сплюнуўшы. – Бач, цішком выпаўзці хацеў, гультаяка!
 
І, зірнуўшы на госця-жывога, падміргнуў:
 
– Нічога, даражэнькі, мы і яму заўсёды рады, калі што… Месца ў катле хопіць!
 
Правадыр спешна пакланіўся кату:
 
– Яму яшчэ ранавата, шаноўны, экскурсія ідзе…
 
– Ну дык глядзі мне, – буркнуў кат, – а то і цябе разам варыць паставім, выслужыўся тут…
 
Чорт-праваднік заківаў і хуценька пацягнуў Паўла Іванавіча далей ад смаляных выпарэнняў. Герой паспеў толькі азірнуцца і ўбачыць, як на паверхні смалы ўспыхнула некалькі бурбалак – мусіць, чарговы хабарнік выпускаў дух.
 
Шостая шчыліна: Крывадушнікі
 
За смаляным катлом узнікла нібы велічная працэсія. Павел Іванавіч убачыў цэлы натоўп людзей, што марудна рухаліся па крузе, панура счапіўшы рукі. Залацістае ззянне сыходзіла ад іхніх постацей, быццам яны былі апранутыя ў святыя рызы або каралеўскія мантыі. Але герой хутка зразумеў хітрасць: плашчы на іх былі толькі звонку пазалочаныя, а знутры выкаваныя з цяжкога свінцу. Грэшнікі ледзь перастаўлялі ногі пад тым страшэнным цяжарам. Некаторыя валаклі па зямлі доўгія бліскучыя полы сваіх мантыяў, і кожны крок даваўся ім праз сілу.
 
– А гэта хто такія? – ціха спытаў Павел Іванавіч.
 
– Крывадушнікі, – адказаў чорт. – Усе тыя, што на словах былі праведнікамі, а на дзеях – хай Бог мілуе. Во глядзі: адзін тут кляўся ў патрыятызме, у вышыванку строіўся, а сам краў з роднай касы; другі ўсім хваліўся сваімі дабрачыннасцямі, а сам уціхую такі блуд чыніў, што страшна сказаць. Цяпер няхай нясуць сваю фальш напоўніцу.
 
– Як бачу, нясуць ледзь ногі цягнучы, – адзначыў герой. – І вачэй узняць не смеюць.
 
– А што ім глядзець, – пагадзіўся правадыр. – Звыклі маскі насіць, дык вось няхай пад масамі і захлынуцца.
 
Сярод павольнай калоны адзін грэшнік раптам спыніўся і загаварыў жаласна:
 
– Ой, цяжка мне, цяжка… Дайце ж крыху адпачыць…
 
І сапраўды, застагнаўшы, паваліўся ён плазам на зямлю. Тады двое іншых крывадушнікаў – мабыць, пры жыцці калегі – таксама прыпыніліся і пачалі яго сцягваць набок з дарогі, шэпчучы:
 
– Пабойся Бога, шануй парадак! Не спыняй працэсію, нас жа бачаць…
 
Той прастагнаў у адказ:
 
– Я больш не магу гэтую маску насіць… Здыміце з мяне хоць на часок…
 
Але тут жа ззаду пачуўся рупны голас:
 
– Што за выхад з ролі?! Марш крокам! Крокам руш!
 
Гэта падбеглі два чэрці-інспектары ў бліскучых панцырах і пачалі хвастаць усіх траіх бізунамі. Бедакі ў залатых плашчах ад болю ўзняліся і паслухмяна рушылі далей, згінаючыся пад цяжарам.
 
Павел Іванавіч толькі пакруціў галавой:
 
– Ай-яй, якія знаёмыя паводзіны! Такіх хапае і наверсе, аказваецца.
 
– Тсс, – зрабіў яму знак правадыр. – Не кажыце ім пра верх, а то яшчэ падумаюць, што іх заўчасна адтуль спісалі.
 
Герой усміхнуўся і больш не затрымліваў кроку: наперадзе чарнеў новы правал, дзе ўжо нешта шыпела і сіпела.
 
Сёмая шчыліна: Злодзеі
 
Далей вочы і вушы Паўла Іванавіча апынуліся ў самым віры хаосу. Ён трапіў у далінаватую лагчыну, густа заселеную паўзунамі. Пад нагамі шнырылі змеі, як вясной чарвякі ў раллі. Шматлікія грэшнікі бегалі і скакалі, спрабуючы ўцячы ад пастаянных нападаў жудасных гадзін і яшчараў. З усіх бакоў раздаваліся крыкі, лаянка і шыпенне. Адна гадзюка ўпілася ў шыю высокага худога пана, той ўскрыкнуў і ўмомант пачаў змяншацца, сціскацца – і вось ужо замест яго па зямлі пакацілася яшчэ адна змяя, што хуценька папаўзла прэч у кусты. На тым месцы, дзе гадзюка пакусала злодзея, раптам з’явіўся чалавек – напаўголы і ашалелы. Ён таропка збіраў рэшткі чужога адзення і крычаў: «Гэта маё! Гэта мне належыць!»
 
Павел Іванавіч збянтэжана азіраўся, назіраючы, як іншыя злодзеі хапаліся за свае рукзакі з накрадзеным дабром, але тое дабро ім не дапамагала: варта некаму паспрабаваць бараніць украдзены мех золата, як змяя ўсыпалася ў той мех і вылазіла ўжо шэрагам вужак – высыпаўся замест скарбаў цэлы клубок паўзуноў, якія абкручвалі злодзея і немінуча ператваралі яго ў падобную почвару. Некаторыя злодзеі ўжо і самі не маглі зразумець, хто яны – чалавек ці змяя: то спрабавалі размаўляць чалавечай мовай, то раптам шыпелі і кідаліся кусаць найбліжэйшага.
 
– Які жах! – прамовіў Павел Іванавіч, хітаючы галавой. – Як кажуць, сам чорт ногі зломіць, пакуль разбярэ, хто тут хто.
 
– І не кажы, – пагадзіўся правадыр. – Здольнасць красьці ў іх аднялі, а вось натура засталася: цяпер яны адзін у аднаго целы крадуць, перакідаюцца. Нічога, пагартаюцца вужакамі, можа зразумеюць, што значыць чужога дабра не чапаць.
 
Гледзячы, як пад яго нагамі поўзае з дзясятак шыпячых змей, Павел Іванавіч пастараўся трымацца бліжэй да чорта і паскорыў крок: яму не цярпелася выбрацца з гэтага кубла беззаконня да якога-небудзь больш спакойнага месца пекла.
 
Восьмая шчыліна: Карыслівыя радцы
 
Далей стала цёмна, як у печы, толькі па ўсім яры туды-сюды мітусіліся языкастыя агні. Спярша Павел Іванавіч падумаў, што гэта звычайнае полымя, але, прыслухаўшыся, разгледзеў у кожным агні чалавечыя рысы: то абрысы твару мільгануць у агністай масе, то скуголіць агонь чалавечым голасам. Па сутнасці, самі душы грэшнікаў тут гарэлі асобнымі факеламі. Яны падскоквалі і кружыліся, быццам шукалі сабе выйсця, ды не знаходзілі.
 
– Вось і нашы хітрамудрыя дарадцы, – прамовіў чорт, азіраючы палахлівыя агні. – Тыя, што заводзілі іншых у бяду сваімі парадамі ды інтрыгамі. Бачыш, языкі полымя заўжды дваяцца – бо гэта іхні язык на дзве часткі быў падзелены: адно раілі, другое замышлялі.
 
– У кожным агні – душа? – перапытаў герой, кашляючы ад гаркаватага дыму.
 
– А то ж. Некаторыя, праўда, па двое ў адным полымі сядзяць – счэпленыя аднолькавым злым намерам.
 
Павел Іванавіч прыўзняў капялюш і асцярожна звярнуўся да бліжэйшага язычка полымя:
 
– Даруйце, шаноўны, вы не падкажаце дарогу назад да выхаду?
 
Полымя спынілася і затрымцела, быццам прыгледзелася да постаці жывога чалавека. Потым знутры яго пачулася хрыплае:
 
– Даражэнькі мой, накіроўвайцеся проста па левым баку яра…
 
– Што ты робіш?! – раптам сіпануў іншы голас з таго ж полымя. – Хочаш і яго звесці?
 
– Я ж жартам, пане дарадца… – зноў прахрыпеў першы. – А самі мы дарогі да выхаду не шукаем, нам і тут месца цёпленькае… Хе-хе…
 
Полымя зноў крутнулася і аддалілася ўбок, далей перашэптваючыся само з сабою.
 
– Лепей не размаўляць з імі, – параіў чорт-правадыр. – Хто-хто, а яны вам такое нараяць, што потым не адчэпішся.
 
Павел Іванавіч і сам зразумеў, што няма сэнсу пытацца ў падпаленых хлусаў шляху праўды. Ён прыспешыў крок, адчуваючы, як пякучыя языкі полымя зыркаюць яму ўслед.
 
Дзевятая шчыліна: Сеяльнікі разладу
 
Не паспеў наш падарожнік вымавіць ні слова, як слых яго накрыла хваля крыкаў і енкаў. Наперадзе разгарнулася відовішча, ад якога нават чорту-правадыру зрабілася няёмка. На дне шырокага яра хадзілі і поўзалі сотні скрываўленых постацей. У кагосьці не хапала рукі, у кагосьці – галавы; некаторыя цягнулі за сабою ўласныя кішкі, нібы вяроўкі. З іх целаў лілася кроў, але, дзіўна, ад гэтага яны не паміралі канчаткова: варта было ім прайсці па крузе, як раны іх нейкім чараўным чынам загойваліся, каб у наступны момант нейкі страшны д’ябал з вялізным крывавым мячом зноў рассек іх целы.
 
Павел Іванавіч ледзь не страціў прытомнасць, убачыўшы, як зусім блізка прайшоў чалавек, які нёс у руках уласную адсечаную галаву. Галава працягвала штосьці бурчаць, маўляў: «Я зладзіў ім раздор, я іх на кавалкі пасварыў – а што мне за гэта?..» Сам жа нябожчык шукаў навобмацак, куды прымацаваць сваю галаву назад. Але не паспеў ён, як той самы д’ябал-крывасек падскочыў і разануў няшчаснага ўздоўж напалову. Часткі цела грымнуліся аб зямлю. Іншыя грэшнікі незадаволена застагналі: пырскі крыві разляцеліся на ўсе бакі і камусьці трапілі ў вочы. Тады той, асляплёны, у сваю чаргу сам схапіў меч, з усёй сілы махануў навокал і – сяк! – патрапіў у свайго суседа. Суседні грэшнік разваліўся на дзве нераўнамерныя часткі, але, злавіўшы сваю рассечаную сківіцу рукой, паспрабаваў і гэтым куском цела пабегчы далей, каб паспець да чарговага чараўнага загойвання.
 
– Ой-ой, досыць з мяне! – выгукнуў Павел Іванавіч, хутка адварочваючыся ад крывавай разні.
 
Чорт-павадыр нічога не казаў – толькі ківаў галавой, згодны, што тут затрымлівацца не варта. Абодва паскорылі хаду, імкнучыся пакінуць ззаду распалавіненых бунтароў.
 
Дзясятая шчыліна: Фальсіфікатары
 
Апошні яр апынуўся настолькі змрочны і агідны, што Павел Іванавіч спачатку і не разгледзеў, што робіцца ў ім. А там цэлае поле грэшнікаў пакутвала ад страшных хвароб і язваў. Хто ляжаў, пакрыты гноем і струпамі, нібы пракажоны. Хто бязладна бегаў, ашчэрыўшыся і раз’юшана кусаючы іншых – скажоны ад шаленства. Іншыя сядзелі, абхапіўшы калені, і марылі пра ваду, бо язык іх высах і пацёк гноем ад нясцерпнай смагі. Па ўсёй лагчыне стаяў смурод гнілі і хімікатаў.
 
– А гэта, напэўна, усе астатнія, хто ілжывае фальшаваў? – спытаў герой, затуляючы твар ад ядавітых выпарэнняў.
 
– Так і ёсць, – адказаў чорт. – Тут і алхімікі, і ілжэсведкі, і махляры ад навукі, і допінгісты, і фальшывамянетчыкі – усе, хто падрабляў Божую матэрыю: ці то цела, ці то розум, ці то матэрыял. Цяпер іх целы і розум разбураюцца.
 
Непадалёк нейкі распухлы ад атруты алхімік мітусіўся над іржавым тыглем: ён заліў туды нейкую гаркаватую вадкасць і шапятаўся: «Зара брыльянцікі, зара залацішка будзе…», але замест золата з тыгля пакаціліся брудныя камякі серы. Алхімік закрычаў ад роспачы, і тут яго раздуты твар пакрыўся новай каростай. Побач з ім стаяў высокі мужчына ў спалена-чорным касцюме: ён абдымаў каштоўную скрыню з рэшткамі папер і шалеў: «Я правільна палічыў, правільна!», – усё галёкаў ён. Але яго пальцы былі з’едзены кіслатой, язык распух і тырчаў з рота чырвоным калом.
 
– Досыць, болей не можам… – стагнала недзе група грэшнікаў, якіх білі ліхаманкі. Яны скаланаліся ў сутаргах і брыдка лаяліся. Некаторыя сляпа блукалі, сутыкаючыся ды падаючы. Усе яны выглядалі як жывыя мерцвякі.
 
Павел Іванавіч адчуў, што і сам гатовы страціць прытомнасць ад той атрутнай смуроднай атмасферы. Яму больш за ўсё хацелася выбрацца на чыстае паветра.
 
– Далей за гэтым ярам – ужо дзевяты, апошні круг пекла, – прахрыпеў чорт, і ў ягоным голасе чуліся такія ж ноты слабасці. – Але ён табе, спадару, не належыць: туды трапляюць толькі здраднікі, а ты, хоць і махляр неблагі, але здрады за табой пакуль не водзіцца. Ды і з мяне хопіць. Трэба павяртаць назад.
 
Павел Іванавіч з палёгкай кіўнуў. Ён адчуў, што рукі і ногі ў яго дрыжаць ад атруты, якая вісела ў паветры дзясятай шчыліны. Правадыр падхапіў яго пад руку, і яны кінуліся назад тым самым шляхам, якім прыйшлі.
 
Эпілог
 
Незаўважна для сябе Павел Іванавіч апынуўся зноў на паверхні. Холад досвітку абвеяў яму твар. Яркае сонца ўзыходзіла над лесам, птушкі звонка разганялі рэшткі начной імжы. Нібы і не было ніякага пекла – толькі росная трава на ўзгорку ды вецер, што павяваў. Правадыра-чарта паблізу не было відаць: мусіць, схаваўся ў шчыліне разам з начной цемрай.
 
Наш герой агледзеўся, перахрысціўся ад усяго перажытага ды паспяшаўся да дарогі, дзе недзе за гаем павінна была чакаць яго павозка-жыгулі. Ён крочыў і адчуваў, што галаву яго абцяжарваюць думкі. Усе тыя карціны – жахлівыя і смешныя адначасова – стаялі перад вачыма. Ведзьмы на Лысай Гары, хабарнікі ў катле са смалой, лісліўцы ў брудзе, чыноўнік са скрыняй бюлетэняў… Уся гэтая пякельная какафонія нібы перагуквалася з тым, што ён бачыў не раз і ў жыцці зямным.
 
«Ну і ну, – думаў Павел Іванавіч, усміхаючыся ў вусы, – як у люстэрку адбіваецца наш грэшны свет у пекле. Ці не таму мы і не прыкмячаем часам, што самі ўжо ходзім у тых самых шчылінах, толькі без чэрцяў з бізунамі? Можа, і людзі вакол мяне – тыя ж самыя мёртвыя душы, толькі час іх яшчэ не ўдарыў…» Але тут герой спахапіўся і крута спыніўся пасярод сцежкі. «Ой, гэта я ўжо на філасофію нешта збочыў! – выгукнуў ён сам сабе. – Зусім як той Маніла, што любіў разумныя размовы весці. Не, з гэтага хлеба не з’ясі… Лепш падумаем, што з усім гэтым скарбам у галаве цяпер рабіць».
 
Павел Іванавіч папраў капялюш, уздыхнуў на поўныя грудзі празрыстага ранішняга паветра і шпарка пайшоў далей. Наперадзе яго чакала дарога – шырокая, нястрыножная, што імчыцца кудысьці ўдалячынь, як тая легендарная птушка-тройка. Ці то ў новыя гарады з новымі прыгодамі, ці то назад, у ўжо знаёмы свет, дзе яго вопыт пякельнага падарожжа можа спатрэбіцца. Як бы там ні было, наш герой знік за паваротам дарогі, пакідаючы нам з вамі, шаноўны чытач, самім меркаваць, якія плёны прынясе яго незвычайнае падарожжа – і ці стануць ад таго жывыя душы хоць крыху жывейшымі.
 
© Aldebaran 2025.
© Новікаў Артур.